Saturday, August 1, 2009

BISEDË ME ISMAIL KADARENË


“SHKRIMTARËT NËN HELMIN E DIKTATURËS”



Petrika GROSI

Nuk mund t’i kemi të gjithë në histori, por letërsia është historia më e bukur. Kadare si gjithnjë, kërkon t’i përgjigjet në mënyrë filozofike asaj që i kërkohet, sidomos kur është në një bisedë të lirshme, si ajo që ndodhi me disa miq dy ditë më parë në shtëpinë e tij në plazh. Megjithatë, nëse si gjithnjë kërkon të mos përmendë asnjë relacion me Agollin, Kadare ka pranuar këtë herë të rrëfejë atë që ka ndodhur me shkrimtarët dhe poetët e tjerë pas vdekjes së Enverit: historinë e çmendur të rekrutimit nga Nexhmija. Sipas tij, kjo është ajo që i bën shumë pjestarë të letrave shqipe të jenë ende nën helmin e cmirës jo vetëm letrare...


Z.Kadare, ka kohë që libri "Dosja K", është ribotuar në Maqedoni, nga Rita Petro, së bashku me dokumente shtojcë, të cilat përmbanin akuza të ish-kryetarit të LSHA-së, Agolli, ndaj jush. Pse ky vonim dhe botim jashtë Shqipërisë?

Nuk kam dëshirë të flas për këtë gjë, pasi i përket autorit të librit të japë një përgjigje.


Kur jeni vënë në dijeni të këtyre akuzave të bëra ndaj jush dhe veprës tuaj prej shkrimtarit Dritëro Agolli?

E kam marrë vesh në momentin që kam parë dosjet.


Si mund ta kuptojë një shkrimtar, nëse i meriton komplimentat që i bëjnë për një vepër?

Kur dikush s'e ka pëlqyer një vepër nuk të thotë gjë. Zakonisht të liqtë e pëlqejnë.


Si mund ta kuptojë krijuesi kur është duke nxjerrë "diamantin"?

Krijuesi e kupton kur bën një diçka të mesme. Diamanti... ajo është një ditë shumë e bukur... Asnjë kritik në botë nuk ka që t'ia shpjegojë më mirë sesa ai e ndjen vetë. Kur krijuesit i konfirmohet kjo gjë, arrin t'i ketë të tjerët.


Historia. Ajo e shkruara, që shohim ne nëpër libra, në ç'raport është me atë që ka ndodhur?

Është shumë e ndryshme, s'ka si të jetë ndryshe. Duke u shkruar, duke u seleksionuar, duke u ngritur mbi të tjerat, ose nën të tjerat, deformohet. Është një tjetër histori, është një konvencion. Ne kemi rënë dakord që disa ngjarje do të vihen kështu, disa të tjera ashtu, disa aleanca shtetërore ndryshe, disa luftëra ndryshe. Një pjesë është gjithmonë që futet e tepruar. Për ta kuptuar këtë duhet parë koncepti historik. Janë disa koncepte te ndryshme. P.sh. kjo histori që ne po jetojmë tani është historia e njeriut që jeton mesatarisht 70 vjet. Po të ishte jeta e tij, si e qenit që jeton 20 vjet, ndryshe do të ishte arti, vetë njerëzimi, vetë historia, do të ishte ndryshe, rritmi do të ishte ndryshe. Po të ishte kjo jetë 300 vjet, çdo gjë do të ishte ndryshe. Apo njeriu ta kishte si kafshët dhe 6 muaj, të flinte i gjithë njerëzimi, e pastaj të çohej e të fillonte të hapte librat,(qesh)të niste luftërat e lëna përgjysmë, aleancat, armiqësitë, etj.


Vlen apo s'vlen dhe a na duhet një histori e tillë?

Duhet.


Po pse na duhet, kur ajo është kaq larg së vërtetës?

Larg pa larg, ajo është historia. Ajo është bërë e vërtetë. Histori të vërtetë, kurrë, nuk ka histori të vërtetë. Historia e vërtetë është ajo ç'ndodh tani. Me miliarda njerëz ka nëpër botë, që qeshin, vuajnë, mërziten, vrasin... Kjo është historia e njerëzimit që qëndron jashtë historisë dhe s'ka si të futet dot.


Duket se në Shqipëri mungojnë bërthamat intelektuale. Si mendoni, a do të krijohen edhe këtu?

Grupe ka këtu, por për fat të keq, një pjesë e madhe e tyre nuk kanë atë dashamirësinë e sallonit letrar që ka qenë dikur. Rrethe letrare nuk ka, Shqipëria ka shumë ligësi, i shpërndan, i prish. Unë kam parë me qindra shkrimtarë shqiptarë që kanë rënë dhe e kam ditur se këta do të binin. Ligësia, cmira i ka shkatërruar nga brenda. Edhe këta që janë sot shumica do bien, për mua që tani janë të vdekur. Armiku i tyre i parë është cmira e ligësia, pa dallim për të gjithë ata që e bëjnë artin. Nuk bëhet letërsia me ndjenjën e rivalitetit dhe të cmirës. Do thuash që ka qenë gjithmonë kështu, nuk është e vërtetë! Po e shpjegoj më mirë; Unë kam qenë student i talentuar, quhesha i afirmuar si shkrimtar. Jam kthyer nga Moska, kisha dy diploma, isha i njohur. Kisha botuar një libër në Rusi. Unë i njihja të gjithë shkrimtarët e poetët dhe kisha miqësi me ta, madje po i them me emra; Lagushin, e njoh që në 1962-shin, shkoja rregullisht në shtëpinë e tij. Veç Lasgushit, kisha miqësi me Kutelin, Skënder Luarasin, Vedat Kokonën, të cilët ishin kryesorët, të vjetërit e mbetur nga Mbretëria. Kuteli me Lasgushin ishin të mënjanuar nga shteti dhe ishte shumë e lehtë të ishe kundër tyre, se të ndihmonte shteti. Duke qenë mohues intelektualisht, unë i doja dhe çmoja këta shkrimtarë. Vedatin e kisha qef kur më tregonte historitë e plazhit. Më interesonte shumë si ishte jeta mondane në Shqipëri në atë kohë. Më ka treguar Vedati me dhjetra histori.


Në ç'relacion qëndron talenti me ligësinë?

Shkrimtari mund të ketë një farë talenti, por ai shkatërrohet, e ka shumë të shkurtër. Në fund të fundit, për një talent të zakonshëm ligësia është një dyshim, një cmirë ndaj dikujt që nuk e arrin dot. Kjo tregon një shkallë inferiore. Uji nuk rrjedh nga poshtë-lart. Kam pasur shokë shkrimtarë të mesëm si Dhimitër Xhuvani, apo më shumë se të mesëm, si Dhori Qirjazi. Unë nuk kisha cmirë ndaj tyre se e quaja veten një shkallë më lart dhe nuk është e vërtetë se ata kishin cmirë ndaj meje, por, ndër ata që kanë cmirë janë gjithmonë këta. Nuk mund të ketë cmirë ai që është më lart atë që është më poshtë. Dhimitri shkruante mirë por e pranonte se unë isha i një shkalle tjetër. Dhori ishte një poet i shkëlqyer që për 10 vjet, Lidhja e Shkrimtarëve ia mori shpirtin. Sot arriti një urretje e hapur, e shpallur mes njerëzve të kulturës. Me një fjalë, në jetën e sotme letrare ka një grup shkrimtarësh që janë të shëndoshë moralisht, ka plot, nuk janë të pakët, por fatkeqësisht, dominojnë grupe të tjera. Të dalë një poet që shkruan vetë dhe të ketë një urretje shtazarake ndaj një shkrimtari, kur as nuk e njeh, s'është aspak normale. Është një urretje e zezë që do t'u hajë kokën këtyre. Kam parë edhe më parë shkrimtarë të tillë të rinj. Në fillim, të gjithë ata kanë një qëndrim adhurimi për më të vjetrit dhe një ditë, qëndrimi i tyre ndryshon. Ndodhte fenomeni i rekrutimit; Gjëja e parë që bëhej ishte përpunimi i këtyre shkrimtarëve nga Policia e Shtetit Shqiptar. U thuhej: "Ne këta i kemi të përkohshëm. Jeni ju! Do t'u zini vendin". Këta rekrutoheshin valë-valë. Gjëja e parë e rekrutimit ishte një shtazëri që ua injektonte shteti. Është bërë kërdia sidomos, në '85-ën, me vdekjen e Enver Hoxhës, kur kontrollin e mori Nexhmija. Nexhmija rekrutoi personalisht një pjesë të madhe të këtyre shkrimtarëve. Ata tani po e transmetojnë helmin nëpërmjet medias. Kjo ishte një fatkeqësi që i ndodhi Shqipërisë, të cilën ajo do ta paguajë shumë shtrenjtë. Ka të bëjë shumë koncepti qytetar, kur del nga qyteti ke koncept qytetar, ke konceptin e jetës shoqërore, komunitetit, ke një fisnikëri minimale që nuk e kapërcen dot, që ta jep shtëpia, familja, muret e larta ku ke jetuar. Të gjitha këto ndikojnë në strukturë dhe në mendim. Nuk është kot qytetërimi. Qytetërimi lind nga qyteti, nuk lind nga fshati.


Tërbimi i kujt ndaj kujt është kjo që ndodh herë pas here tek ne?

Tërbimi i '97-ës, që ka ndodhur herë pas here tek ne, ka ndodhur më '13-ën, më '40-ën, është tërbim anadollak i vulgut shqiptar, vulgut më të keq në Ballkan dhe Europë. Vulgu ballkanas është më i keqi në Europë dhe vulgu shqiptar është më i keqi në Ballkan. Vulgu shqiptar është ende shumë i fortë, ka shumë fuqi agresive. Lirinë në demokraci e keqja e shfrytëzon e para. Njerëzit e mirë e presin lirinë në mënyrë të qetë, pasive, vetë e mira në botë është pasive. E keqja është shumë aktive. Megjithatë duhen të dyja. Të liqtë, kur i grumbullon një forcë e madhe pozitive janë shumë të fuqishëm për të çuar përpara njerëzimin. Të mirët, e mbajnë të keqen, e frenojnë, e zbusin, por për fat të keq janë pasivë, gjithmonë. Njerëzimit nuk i duhen të gjithë të mirë. Njerëzimi është qenie egër dhe do të ndjekë destinin e tij, por një 4-5 përqindësh është negativ. Amerika, pse është vendi më i shëndetshëm moralisht në botë sot? Ka një popull të tërë. Në Amerikë ka disa miliona vetë që janë në burg. Disa thonë 3 milionë, disa thonë 12... Në këtë përqindje të zezë, Europa po shkon drejt humbjes sepse nuk arrin ta bëjë dot atë që bën Amerika.



INTERVISTË / FLET NGA PARISI, ISMAIL KADARE


"PIPA ËSHTË PROFESIONAL POR E TEPËRON KUR MË NXJERR DISIDENT”



Petrika GROSI

Tashmë ai e ka falur prof.Arshi Pipën për parathënien e romanit "Kronikë në gur", të cilën autori i vet donte që ta botonte duke rrezikuar kështu seriozisht jetën e Ismail Kadaresë. Në bisedën e djeshme telefonike, me Kadarenë, ai mes të tjerash ka lënë të kuptohen dy gjëra për gazetën "Ballkan"; Shkrimtari që tashmë ndodhet në Paris ku do të qëndrojë për pak kohë, e vlerëson së tepërmi kritikën e Arshi Pipës pasi ka në thelb të saj profesionalzmin, por nga ana tjetër, kritiku e tepëron duke e nxjerrë Kadarenë disident, emërtim me të cilin sa herë që Ismail Kadareja "pagëzohet" reagon gjithë revoltim duke thënë se nuk ka qenë kurrë i tillë dhe vepra është bërë për qëllime të tjera.


Zoti Kadare, menjëherë pas botimit të librit tuaj “Letërkëmbim me presidentin”, del në treg botimi i dytë nga "Onufri", i plotësuar me shtojcën “Arshi Pipa: Kronikë me tre akte”. Pse e ribotuat?

Nevoja e këtij ribotimi, erdhi nga një sugjerim i botuesit dhe imi, meqënëse ky person dhe botuesi anglez në librin tim “Letërkëmbim me presidentin” dalin të pasqaruar, ndërsa marrëdhënia ime me Ramiz Alinë del më e sqaruar. Unë mendoj se lexuesi duhet të jetë i qartë jo vetëm për një incident të ndodhur me autorin, por edhe për natyrën kundërthënëse të

shënimit. Për mua parathënia e Arshi Pipës është një nga shënimet më interesante, të bëra për librin tim në atë kohë, pavarësisht incidentit që u shkaktua prej saj, e cila u gjykua nga botuesi si tepër e rrezikshme për autorin që jetonte në Shqipërinë diktatoriale.


Ka një shënim tuajin në këtë libër ku mbahet megjithatë një qëndrim dashamirës ndaj Arshi Pipës?

Megjithëse jam vënë më parë në dijeni për parathënien e "Kronikë në gur" nga editori anglez, as atëhere unë nuk kam pasur ndërmend të ndërrmar ndonjë reagim ndaj profesor Arshi Pipës. Madje edhe sot, unë mbetem i çuditur kur nga një anë bëhet një parathënie e atillë, interesante, që mund të ishte dhe tragjike për autorin

në atë kohë dhe nga ana tjetër, incidenti kundër autorit në vitet 89- 90, ku mori një seri sulmesh plot kundërthënie në radion "Zëri i Amerikës", kohë e lëtërkëmbimit tim me presidentin.


Përmendët dy herë fjalën incident, si do ta komentonit

marrëdhënjen tuaj me Arshi Pipën?

Autorin e parathënies e vlerësoj shumë për komentin që u ka bërë rrethanave artistike të romanit tim “Kronikë në gur”. Por ka teprime të theksuara të asaj sfide që i bën diktaturës.


Ju mendoni se ka gjasa të një studimi të mirëfilltë

letrar në këtë parathënie?

Po, një e vërtetë e tillë qëndron, sidomos tek dëshira e studiuesit për ta anlizuar në një formë sa më të zgjeruar "Kronikën", në vështrimin e plotë letrar dhe atë historik. Por unë nuk kam pasur një qëndrim të atillë ndaj diktaturës në atë libër. Libri im është më modest.


Ka një opinon në rrethet letrare se ekziston një armiqësi mes jush?

Kjo është e vërtetë, jo për parathënjen. Lavdi Zotit unë i kam shpëtuar këtij incidenti të parë.., sepse botuesi anglez nuk e botoi parathënien në kohën kur donte ta botonte autori i parathënies.



REFLEKTIMI I KADARESË MBI PARATHËNIEN E ARSHI PIPËS


Pas ribotimit që i është bërë librit "Letërkëmbim me presidentin", në të janë shtuar dhe disa dokumenta të tjera si shtojca me parathënies e prof.Arshi Pipës për veprën "Kronikë në gur" dhe një shënim i Kadaresë bërë në vitin 2005, që tregon mbi të gjitha, qytetari dhe rivlerësim gjakftohtë të ngjarjeve nga ai vetë. Kadare shkruan: "Botimi i parathënies së mësipërme e bën më të qartë shkakun e acarimit midis autorit të “Kronikë në gur” dhe profesor Arshi Pipës. Autori i romanit duhet t’i ishte mirënjohës A. Pipës për përkthimin në anglisht të veprës së tij. Mirëpo incidenti i A. Pipës me botuesin anglez, incident i rëndë, si rrjedhojë e të cilit u prish kontrata dhe u prenë marrëdhëniet midis tyre, mbeti për një kohë të gjatë i pashpjegueshëm. Siç dihet tashmë dhe siç është shpjeguar në shënimet e mëparshme, incidenti u shkaktua prej parathënies së A. Pipës, e cila u gjykua prej botuesit tepër e rrezikshme për shkrimtarin shqiptar, që jetonte ende në Shqipërinë diktatoriale. Megjithëse autori i “Kronikë në gur” u vu në dijeni për mosmarrë-veshjen midis përkthyesit dhe editorit anglez, për një kohë të gjatë, madje edhe pas botimit të parathënies në revistën “Telos” më 1987, ai nuk ndërmori dhe as që kishte ndër mend të ndërmerrte kurrfarë reagimi ndaj profesor Pipës. Duke e konsideruar parathënien e tij të rrezikshme si një episod fatkeq, pasojë e shkujdesjes apo mosvlerësimit të rrethanave dramatike në Shqipëri, ai e ka quajtur incidentin të mbyllur. Ndërkaq, në fund të vitit 1989 dhe në fillim të vitit 1990, kohë e letërkëmbimit të shkrimtarit me presidentin e Shqipërisë, R. Alia, profesor Pipa, në mënyrë krejt të papritur, ndërmori një seri sulmesh kundër shkrimtarit bashkëkombas në radion “Zëri i Amerikës”. Në këto sulme ai thoshte krejtësisht të kundërtën e asaj që kishte thënë në parathënien për “Kronikë në gur”. Ndërsa disa vite më parë Pipa shtjellonte gjerësisht tezën se I. Kadare kishte përshkruar krimet dhe gjakderdhjet komuniste, duke përfshirë edhe deviacionet seksuale, sipas tij, të Enver Hoxhës, tani, më 1990, ngulte këmbë se I.K. nuk kishte të drejtë morale të fliste për demokracinë, ngaqë nuk kishte bërë asgjë për të. Ishte ky ndryshim qëndrimi, që incidenti i parathënies së rrezikshme të rikonsiderohej prej autorit të “Kronikë në gur” duke u cilësuar si "kallëzim në polici'".


PIPA: “SEKSI SHTRIHET SI FILL I KUQ NË TREGIMIN E KADARESË”


Seksi është tashmë i dukshëm. Në "Kronikë në gur" shtrihet gjatë gjithë tregimit si një fill i kuq. Në kapitullin 3, shfaqet një grua e re, - mbase krijesa femërore më e lartësuar e autorit - nusja e bukur, burri i së cilës mendohet se është impotent. Djali tregimtar dhe shoku i tij i vërtiten rreth shtëpisë për të kapur shikimin e saj. “Trazonte me gishta gërshetin e trashë, ndërsa në sytë i ndizej herëpashere një dritë e çuditshme, e magjishme”. Menjëherë më pas paraqitet Suzana: “Porsa të merrte vesh që kisha ardhur, ajo do të dilte me vrap dhe do të vërtitej rreth shtëpisë së babazotit gjersa të më takonte. Në vërtitjen e saj kishte diçka prej fluture dhe prej lejleku njëkohësisht. Ajo ishte më e madhe se unë, e hollë, me flokë të gjatë, që i krihte vazhdimisht në mënyra të ndryshme dhe të gjithë thoshin se qe e bukur”. E mrekullueshme dhe imorale gjithashtu. Një herë e pyeti djalin nëse ai dinte fjalë turpe. Përgjigjja është “che pu(t)tana!”, një shprehje e dëgjuar nga një oficer italian. Ai bie në dashuri me Margaritën, gruan e martuar. Ajo i vjedh zemrën. Për të parë atë, djali ngjitej në çati dhe e vështronte nga e çara e tavanit që binte mbi dhomën e saj: “Prita shumë kohë gjersa doli nga banja... Kur ajo hoqi robëdëshambrin dhe u përkul të merrte ndërresat nga krevati, unë mbylla sytë. Kur i hapa, në trupin e saj dantellat dukeshin si ca flutura të bardha që po i uleshin radhë-radhë, në rrëzë të këmbëve, poshtë ijeve, mbi gjoks, si ato fluturat e bardha të fushave që dalin në pranverë dhe që unë i kisha ndjekur shpesh, pa mundur të zija dot kurrë asnjërën prej tyre”. Pranë bodrumit të shtëpisë së djalit, që është kthyer në vendstrehim, shpërthen një bombë. Një dorë e padukshme i rrëzon njerëzit në mënyrë të rrufeshme dhe shuan llambat e vajgurit. Me ndezjen e llambës ndriçohen dy dashnorë të përqafuar. Babai i vajzës e përfshin të bijën nga flokët dhe del jashtë duke e tërhequr zvarrë. Kur tregimtari i rrëfen Suzanës historinë e dashnorëve, ajo e fton që ta përsërisin këtë ngjarje në shpellë. Këtë lojë e bëjnë disa herë gjersa i dikton nëna e vajzës.


ARSHI PIPA ISHTE NAIV APO ANTI-KADARE?


ETAPAT E PAQARTA TË KONFLIKTIT PIPA-KADARE DHE ZHVILLIMET E TIJ


Petrika GROSI

Një histori e vjetër është ajo e debatit mes shkrimtarit Ismail Kadare dhe studiuesit prof.Arshi Pipa. Për një kohë të gjatë ka ekzistuar edhe një "armiqësi" mes këtyre dy figurave; shkrimtarit të talentuar dhe studiuesit po kaq të zotë. Megjithatë, ashtu si dhe Kadareja e ka konstatuar tashmë, në vitin 2005, e faktuar në botimin e dytë të librit "Letërkëmbim me presidentin", prof.Arshi Pipa ka bërë një analizë të "Kronikës" që meriton të quhet e hatashme. Por ajo çka bie në sy jashtë kësaj analize është qëndrimi jo i njëjtë i Pipës ndaj Kadaresë. Siç dihet, fillimisht kritiku e ka quajtur veprën e Kadaresë si anti-komuniste, madje në parathënien që për fat të mirë nuk u botua në atë kohë nga editori anglez, ai thoshte se shkrimtari jep mes të tjerash idenë që lideri komunist, E.Hoxha, ishte pervers dhe homoseksual. Ndoshta ai e tepëron parathënien, nëpërmjet së cilës e bën Kadarenë, sikur ky i fundit ka pasur qëllim t'i jepte një grusht të fortë komunizmit me këtë roman dhe sikur është dekadent, gjë të cilën vetë Kadare, e mohon duke thënë se: "A.Pipa më ngre shumë, qëllimet e mia kur shkruajta atë roman ishin më modeste". E pas kësaj, Pipa do të ndryshojë qëndrim ndaj Kadaresë duke thënë se ai nuk kishte të drejtë të fliste në kohën e demokracisë, pasi i kishte thurrur lavde komunizmit. Ka qenë një konflikt sa i fshehtë aq edhe i shprehur mes këtyre dy personaliteteve, por që sot fatmirësisht, ndonëse Pipa nuk frymon, mund të quhet i mbyllur jo vetëm për këtë fakt, pasi Kadare është shprehur me vlerësim maksimal për atë parathënie që atëhere ndoshta mund t'i kushtonte jetën nëse botohej prej editorit anglez. Me të drejtë, Pipa jep një vlerësim aty duke thënë se: "Kadare e nxjerr modelin prej realitetit fatal ku ndodhet Shqipëria socialiste. Në mënyrë paradoksale, siç mund të tingëllojë, ai është shkrimtari më i madh realist i realizmit socialist në Shqipëri. Nëpërmjet groteskut të tij të sofistikuar, parodive të tij dhe lojërave të fjalëve, lexuesi e kupton realitetin shqiptar shumë më mirë se nëpërmjet portreteve dhe tablove të stolisura, si ato të Kako Pinos, që zbukurojnë muzeun e Shqipërisë socialiste". Nuk dihet për çfarë qëllimi Pipa donte që ta botonte atë parathënie për veprën e Kadaresë në atë kohë, kur shkrimtari mund ta kishte vërtetë punën pisk pas asaj gjëje, por këtu lindin disa pyetje, të cilat për momentin nuk e kanë një përgjigje të saktë; Mos vallë prof.Pipa ishte naiv në këtë drejtim, apo ka pasur qëllime të tjera, ose, mos ai ka qenë i ndërgjegjshëm dhe dëshironte të nxirrte në pah një të vërtetë pa u shqetësuar shumë se çfarë mund të ndodhte më pas me shkrimtarin?" Pra në fund dalim te një pyetje: "Arshi Pipa ishte naiv apo anti-Kadare?"


ALUDIMI I PARATHËNIES


DIKTATORI ENVER HOXHA DEL HOMOSEKSUAL TE “KRONIKË NË GUR”


Qyteti që kishte “thyer të gjitha ligjet e arkitekturës dhe të urbanistikës” kishte thyer gjithashtu të gjitha ligjet e ndershmërisë dhe të jetës normale. Atje babai vret vajzën. Nipi vret xhaxhanë kur është mysafir në shtëpinë e tij, një gjë e pashembullt në historinë e kombit, ku mikpritja konsiderohet e shenjtë. Një hajdut, që e quan veten “burrë” pëlqen ta kalojë jetën më mirë në burg se në shtëpi. Një vajzë, për pasojë se mbahet mbyllur, bëhet lesbike dhe pastaj me dëshirën e saj hyn në bordell. Atje vajza më e bukur ka për burrë një homoseksual, që përfundon spiun. Atje një hermafrodit linçohet nga ashkëqytetarët e tij kur merr seksin e vërtetë. Pra... Silogjizmi më i vogël që mund të nxirret është “Hoxha ka lindur dhe është rritur në këtë qytet”. Tregimtari i vogël detyrimisht do të konkludojë: kujtoni argumentin ose enty menën - në qoftë se aeroplanët (italianët) janë të këqinj, si mund të jetë populli i mirë - Hoxha është njëri prej tyre. Teksti të shpie në këtë konkluzion. Konkluzioni shpjegon nga ana e vet përse seksi në roman paraqitet pervers dhe shpeshherë i shoqëruar me vrasje, duke i hapur kështu, më në fund, rrugën shpërthimit të terrorit. Perversiteti seksual dhe terrorizmi janë rrugët që përdor autori për të hedhur mbi qytetin e lindjes zemërimin e tij të dëshpëruar për gjendjen politike në kohën kur ai shkroi romanin. Me fjalë të tjera, autori fajëson tërë qytetin për krimet e njërit prej bijve të tij. “Kronikë në gur” është sublimim i një strasference. Duke qenë kështu, nuk është vështirë të kuptohet përse Kadare zgjedh groteskun si mjetin e tij kryesor stilistik. Posa ideologjia e romanit mbështetet në terror, narrativa mbështetet në grotesk. Në roman kjo figurë zhvillohet me një teknikë që është karakteristikë e formalizmit rus. Ostranenje e Shklovskit, “t’i bëjë gjërat të duken të çuditshme”, një teknikë për të cilën Kadare ka prirje natyrore, pjesërisht në saje të mendjes së tij alogjike. Romani fillon me “Ky ishte një qytet i çuditshëm...”, vazhdon me “që nuk ngjante me asgjë”, “irreal” dhe arrin kulmin në grotesk: “po të doje mund të zgjatje krahun dhe ta vije kapelen tënde mbi majën e një minareje”. Shembuj të tjerë janë: vajza me mjekër, burgamadhi që preferon burgun ndaj shtëpisë, aeroplani prej druri i Dino Çiços (i sëmurë nga trutë), nëpunësit e qytetit që mbajnë jaka të ngrira dhe kapele “borsalino” në thertore (Hoxha zakonisht mbante një kapele të tillë), kalimi i qytetit nga duart e italianëve në atë të grekëve dhe anasjelltas dhjetë herë brenda një muaji, mësuesi i anatomisë që u heq organet maceve (bën diseksion) në sy të fëmijëve, ballisti që tund si trofe lufte krahun e pilotit anglez të rrëzuar, nipi që zbraz armën e tij në gojën e xhaxhait kur janë duke ngrënë, Kako Pinoja që varet nga gjermanët sepse në çantën e saj të stolisjeve mbante mjete sabotimi, çizmet e zeza të lustruara të djalit të Mark Karllashit që ngrihen përpjetë prej grumbullimit të trupave të vrarë, sheh Ibrahimi që kërkon të nxjerrë sytë me gozhdë që të mos shohë partizanët që hyjnë në qytet, dhe fëmijët që gëzohen kur u digjen shtëpitë e tyre. Grotesku është ai që i bashkon elementët e papajtueshëm në një mënyrë anormale, jotipike dhe shpesh absurde. Ekzagjerimet e tepruara, shtrembërimet e këtyre elementëve të papajtueshëm bëjnë dallimin nga karikatura e cila, nga ana e saj, ekzagjeron dhe shtrembëron në një individ një karakteristikë. Grotesku në narrativën e Kadaresë shpreh neveritjen e tij për gjendjen politike të Shqipërisë. Çfarë duhet të mendojmë për një parti komuniste e cila, sapo e çliruar nga shpërgenjtë që e kishin mbështjellë jugosllavët, tani pretendon monopolin botëror të marksizëm-leninizmit? Një vend diçka më shumë se dy milionë, që guxon të sfidojë “atdheun” e socializmit për çështje parimesh ideologjike? Një shtet socialist i cili krenohet se është në opozitë me kampin socialist? Një shtet policor që e quan veten e tij më përparimtarin në botë, sepse vetëshpallet shteti i parë ateist në histori? Grotesku i padit të gjitha këto ngjarje. Kadare e nxjerr modelin prej realitetit fatal ku ndodhet Shqipëria socialiste. Në mënyrë paradoksale, siç mund të tingëllojë, ai është shkrimtari më i madh realist i realizmit socialist në Shqipëri. Nëpërmjet groteskut të tij të sofistikuar, parodive të tij dhe lojërave të fjalëve, lexuesi e kupton realitetin shqiptar shumë më mirë se nëpërmjet portreteve dhe tablove të stolisura, si ato të Kako Pinos, që zbukurojnë muzeun e Shqipërisë socialiste.


KADARE, DASHAMIRËS NDAJ PIPËS


Edhe në artikullin e ditës së djeshme, të gazetës "Ballkan", jo pa qëllim, Kadaresë, në intervistën telefonike iu bë pyetja sesi e sheh ai parathënien e Pipës sot, me gjakftohtësi, si dhe pse është shprehur me dashamirësi ndaj Pipës në shënimin e këtij viti që është botuar te "Letërkëmbim me presidentin II". Ai u përgjigj: "Jam vënë më parë në dijeni për parathënien e "Kronikë në gur" nga editori anglez, as atëherë nuk kam pasur ndërmend të ndërmarr ndonjë reagim ndaj profesor Arshi Pipës. Madje edhe sot, unë mbetem i çuditur kur nga një anë bëhet një parathënie e atillë, interesante, që mund të ishte dhe tragjike për autorin në atë kohë dhe nga ana tjetër, incidenti kundër autorit në vitet ’89 – ’90, ku mori një seri sulmesh plot kundërthënie në radion "Zëri i Amerikës", kohë e lëtërkëmbimit tim me presidentin". Pra më larg se habia Kadare nuk shkon asgjëkundi. Nuk ka urretje dhe as mllef me të ndjerin pro.Pipa. Më tepër se të gjitha, ky mund të konsiderohej edhe si një akt me vlera të larta morale e qytetarie.



FLET STUDIUESI DHE SHKRIMTARI MOIKOM ZEQO


"DORËSHKRIMI QË MË BESOI KADAREJA PËR TA RUAJTUR”



Petrika GROSI

Duke pasur miqësi të vjetër me shkrimtarin Ismail Kadare, Moikom Zeqo ka pranuar të tregojë kujtimet, çastet më të vështira kur ai i ka qëndruar pranë kolosit të letrave shqipe. Përjetime të pathëna më parë nga Zeqo, ku ai jep edhe njëherë vlerësimin maksimal që ka për Kadarenë si poet, por dhe si shkrimtar. Gjithashtu Zeqo tregon episode si ai kur që të dy me Kadarenë, pas kritikave të pakursyera të pleniumit u nisën për në Gjirokastër, apo për momentin kur Kadare i dha Zeqos dorëshkrimin e "Koncert në fund të dimrit" për ta ruajtur pasi ndjente rrezik, e kështu me radhë...


Me Kadarenë miqësia juaj zë fill që herët. Çfarë do të thoshte Moikom Zeqo lidhur me këtë?

Me Kadarenë kam një miqësi shumë të vjetër. Një miqësi të vërtetë dhe të gjatë. Njihemi të dy që në vitin 1963 dhe kjo miqësi ka qenë gjithmonë parimore mes nesh. E kam quajtur Kadarenë si shkrimtarin tonë më të madh dhe që në vitet '60 jam prononcuar për vlerat e tij, si dhe kam botuar disa shkrime për veprat e tij, kryesisht për romanin "Kronikë në gur" dhe "Kështjella". Në kundërshtim me shumë njerëz që thonë se Kadare është prozator i madh por jo poet i madh unë mendoj se ai është njëkohësisht edhe poet i madh. Vepra e tij "Shekulli im" hyn tek veprat stacionare të poezisë të të gjithë kohërave. Padyshim që ai e ka materializuar më pas poezinë në prozë, ku ka bërë edhe epokë. E them këtë sepse në historinë e letërsisë shqiptare për 5 shekuj vetëm dy shkrimtarë i kanë thyer barrierat ndërkombëtare; Marin Barleti, i cili e shkruajti veprën e tij në latinisht, dhe Ismail Kadare, që ka thyer barrierat gjuhësore sepse letërsia e tij ka atributin, tharmin dhe vetinë e universalizimit. Letërsia e Kadaresë është një letërsi moderne e gjysmës së dytë të shekullit të 20-të, ku ai në rrafshin e letërsisë më të përparuar europiane spikati me individualitet të tijin. Ai është një shkrimtar shqiptar origjinal dhe ka një karakter autentik, origjinal e të veçantë. Kadareja nuk është shkrimtar i nisur nga ndikime, vula ose targa të shkollave dhe rrymave të ndryshme europiane që kanë qenë të shumta në shek.XX. Ai bazohet mbi fuqinë e madhe dhe pjesën e historisë së brendshme të letërsisë shqipe dhe bën një kapërcim të madh, duke e kthyer këtë letërsi kombëtare në universale. Kjo është dhe një meritë e jashtëzakonshme e Ismail Kadaresë...


E gjitha kjo përsa i përket Kadaresë si shkrimtar, por ai ka pasur dhe shumë momente të vështira në jetë apo jo?

Unë kam qenë njeriu që kam ngrënë bukë në shtëpinë e tij, edhe ai në shtëpinë time. Kam qenë i pranishëm edhe kur i kanë lindur fëmijët, madje kam një numër të madh fotografish që kemi bërë. Jeta e tij ka qenë një jetë e shqetësuar, me probleme, por Ismaili ka pasur gjithmonë një guxim mjaft të madh. Ai e ka kapërcyer të keqen dhe mediokritetin. Njeriu që mori përsipër në historinë e Shqipërisë dhe kulturës shqiptare, që të luftojë mediokritetin me të gjitha forcat është Kadareja. Mediokriteti është një fatkeqësi e madhe e njerëzimit dhe të luftosh me sukses mediokritetin, duke pësuar herë herë edhe plagë nga ai, është një heroizëm i madh konceptual. Ai ka pasur disa momente të vështira kur është kritikuar dhe unë kam qenë me të gjatë këtyre kritikave. Kur u kritikua libri i tij "Dimri i vetmisë së madhe", Kadare ka qenë shumë i shqetësuar dhe unë e kam përjetuar situatën e tij të ankthshme, derisa romani pati një njohje zyrtare dhe u bë varianti i dytë. Ky libër më është dukur arritja më e madhe e letrave shqipe, një roman polifonik, me strukturë të pazakontë dhe që nuk ngjan me të tjerët që kam lexuar unë nga letërsia botërore. Ndërsa kur ai bëri librin "Koncert në fund të dimrit", sërish unë i kam përjetuar tej mase kritikat që i janë bërë. Shqetësimet e tij të atëhershme, për të cilat flitet dhe sot në shtyp janë krejtësisht të vërteta, nuk ka trillime mes tyre. Madje në një nga ato momente, ai më besoi mua edhe dorëshkrimin e librit. Më tha, -Moikom, dua që të ma ruash këtë dorëshkrim pa e ditur njeri sepse nuk i dihet, por këtë dorëshkrim duhet ta kesh ti... Vetëm pas 10 vjetësh, pasi është botuar libri ai ma kërkoi prapë dorëshkrimin dhe unë ia ktheva.


Thatë që i keni përjetuar kritikat e bëra ndaj Kadaresë. Cila prej tyre ka mbetur ende si më e freskëta në mendjen tuaj?

Mbaj mend një kritikë që është bërë në një plenium për temën historike. Ishte një kritikë e padrejtë ndaj tij, shumë denigruese. Në atë plenium jam kritikuar edhe unë për disa libra që kisha me letërsi për fëmijë dhe tema historike. Ka pasur momente kur ai ka qenë i rrethuar me nje jodashamirësi nga kolegët dhe nuk e shoqëronte njeri. Tani kanë kaluar vite dhe unë nuk kam folur kurrë më parë për këtë problem, por e kam shoqëruar në momentet më të vështira të jetës që ka pasur ai dhe më kujtohet udhëtimi që bëmë bashkë në qytetin e Gjirokastrës në kulmin e kritikës publike të bërë ndaj tij. Në mos gaboj duhet të ketë qenë viti '81, kur vetë Ramiz Alia e kritikoi Ismailin.


Dhe çfarë kujton Moikom Zeqo nga udhëtimi me Kadarenë në Gjirokastër, pas kritikave të Alisë?

Shkuam atje për të bërë nga një reportazh, madje e ruaj reportazhin e jashtëzakonshëm që bëri ai. Shkuam për të fjetur në hotelin kryesor të qytetit. Kudo shikonim ligësinë e zyrtarëve partiakë dhe në mënyrë të veçantë të një njeriu shumë të neveritshëm që ishte kryetari i degës së punëve të brendshme të Gjirokastrës. Pavarësisht një lloj dashamirësie që kishim nga qytetarët dhe letrarët gjirokastritë situata qe e vështirë. Ne disa herë kemi qenë edhe në shtëpinë e tij, e cila sot është shkatërruar. Mbaj mend dhe që vizituam shtëpinë e nënës dhe babazotit të tij. Tani aty banojnë njerëz të tjerë të cilët kanë bërë disa rregullime me beton, për të cilat Ismail Kadare u mërzit kur i pa. Po kështu, mbaj mend se kur ai u largua në Francë emri iu artikulua, pati qendrime nga më të ndryshmet, por u harrua diçka; Ai kishte lënë nënën këtu, edhe motrën. Unë e kam ndërgjegjen të qetë sepse kam qenë ndër të paktit njerëz që vija dhe e shikoja vazhdimisht nënën e Ismail Kadaresë, deri në momentin e fundit kur ai erdhi nga Franca dhe e pritëm në aeroport. Ndoshta kam qenë njeriu i parë që e kam pritur në aeroport kur ai doli bashkë me Elenën. Kam pasur edhe letërkëmbim me të. Unë i dërgoja më shumë letra. Mbaj mend se para se të kthehej ai më dërgonte një letër nga Parisi ku shprehte një shqetësim të madh për Shqipërinë. Gjithmonë ai ka qenë i shqetësuar për vendin tonë.


ABSURDI


SULMET E PSEUDO-LETRARËVE NDAJ KADARESË


Ai nuk guxon të ndalet para gjërave të mëdha të letërsisë shqipe, para shkrimtarëve dhe poetëve të mëdhenj, madje përkundrazi, i akuzon, i përçmon, u bën analiza adoleshenteske për t'i ulur dhe askush nuk i thotë gjë, as këtij personi, e as atyre që e botojnë. Njëfarë pseudo-përkthyesi që në Gjermani nuk e njeh dhe nuk i boton askush asnjë resht, i cili e vetquan personin e tij nxënës të Martin Camajt dhe studiues të shqipes. Bëhet fjalë për Hans Joachim Lanksch, e disa emra të tjerë, që a ashtu si dhe ai, nuk dihen sesi kanë dalë në fushën e publicistikës, dhe pse lejohen të shkruajnë në revista, apo suplemente të ashtuquajtura letrare. Janë klane të caktuara, të cilat kujtojnë se duke ngritur disa grupime që mburrin shoku-shokun, duke qenë anti-Kadare do të kenë madhështinë e Kadaresë. Por kritika dhe analistët duhet të ndërgjegjësohen për të ushtruar presionin e nevojshëm intelektual që letërsia shqipe të mos shkojë drejt qorrsokakut ku të çojnë shkrimet donkishoteske, paranojake, absurde, e pse jo më mirë të thuhet për t'i përmbledhur të gjitha, "të fëlliqura". Duhet t'i mbrojmë figurat më të ndritura të letrave shqipe pa lejuar që t'i nëpërkëmbë askush. Në çdo vend tjetër të botës nëse një i huaj do të shkonte të shiste mend e të shante, le ta themi më konkretisht një shembull, në Francë, Balzakun apo Hygoin, do të bëhej nami... Pikërisht koha e gazetarisë së kafeneve është rikthyer, një gazetari e bërë nga këta persona, që shajnë pa qenë askushi dhe pa pasur asnjë status dhe kanë një guxim prej të marri, që arrinë të zënë në gojë e të kritikojnë emra gjenish si Ismail Kadare, të cilit ndoshta deri sot është bërë gabim që nuk i është dhënë ende çmimi "Nobel"...

E ndërkaq, Zeqo tregon se "e kam mbrojtur Ismailin në disa polemika që janë bërë; Ndër të cilat do të përmendja polemikën ndaj një përkthyesi gjerman, Lanksch, i cili bënte një shkrim ku e konsideronte Kadarenë një poet shumë të dobët. Ishte një shkrim mizerabël për Ismailin. Në mbrojte dhe studim të Kadaresë unë deri më sot kam bërë me qindra faqe, e ndoshta mund të botoj një libër me to një ditë", përfundon Zeqo.



INTERVISTË / FLET BOTUESI BUJAR HUDHRI


"E VËRTETA E LETËRKËMBIMIT MES KADARESË DHE RAMIZ ALISË”



Petrika GROSI

Detaje të reja dhe fakte mjaft interesante që botohen për herë të parë në Shqipëri do të përmbajë libri "Letërkëmbim me Presidentin", që bën fjalë për korrespondencën mes Ismail Kadaresë dhe Ramiz Alisë. Më tepër për këtë libër, detaje mbi përmbajtjen dhe faktet e reja që ai sjell në dritë për mbarë publikun shqiptar, tregon mes të tjerash në intervistën e dhënë dje ekskluzivisht për gazetën "Ballkan", drejtori i botimeve "Onufri", Bujar Hudhri, i cili prej 10 vitesh boton ekskluzivisht në gjuhën shqipe të gjitha veprat e shkrimtarit tonë të madh.


Ç'do të thoshte z.Hudhri në lidhje me politikat e librit që janë ndjekur nga ministria e Kulturës për gjithë këto vite?

Politika e ndjekur prej MKRS ka qenë jo pak anormale dhe kjo besoj ka shpjegimet e veta, por unë gjithmonë e kam konsideruar veten si një botues i cili ka marrë një iniciativë private për të realizuar ato pasione dhe ëndrra që kam pasur dikur. Janë këto pasione, ato që mundësuan ruajtjen e vlerave të kulturës sonë kombëtare dhe nga kolegët e tjerë. Nuk besoj se ministria e ka pasur problemin e librit, botuesve dhe lexuesit si një prioritet të vetin. Për sa i përket pasojave që vijnë nga një politikë jo e menduar mirë, këto po i vuajmë të gjithë së bashku. Ministri i ardhshëm duhet t'i ketë mirë parasysh këto vështirësi, të cilat mund të konstatohen fare lehtë mes një ballafaqimi të shkrimtarëve, botuesve dhe tregut. Ministria duhet të heqë dorë nga mbështetja e botuesve në veçanti siç ka ndodhur deri më tani dhe për këtë përvoja qoftë rajonale, apo dhe europiane, nuk mungon.


Ndodh që botohen autorë të panjohur fare, me vlera të diskutueshme dhe njëkohësisht, bëhet dhe super-reklamë për ta. Si mund të ndalohet kjo ngritje në kult e antivlerës?

Nuk jam për ndalimin e këtyre reklamave pasi dhe po të duam nuk i ndalojmë dot për shkak se jetojmë në një shoqëri të hapur, ku secili zgjedh armët e veta për të realizuar një synim dhe në këtë rast, për ta çuar librin në duart e lexuesit. Mendoj se kjo propagandë që shpesh shoqërohet me antivlera dhe duket sikur është një simbiozë e saj është në të drejtën e gjithsecilit që të zhvillohet, sikundër mendoj se lexuesi ynë që ka një shije vërtetë për t'u pasur zili, do të dijë ta evidentojë se kush është vlera e vërtetë dhe kush antivlera.


Nga çfarë udhëhiqeni në politikat e botimeve tuaja?

Librat që botoj mendoj më parë se do t'i vlejnë kulturës, njerëzve, do të jetë për ta një gjë e çmuar dhe një kontribut. Gjithsesi ne nuk mund të themi se në punën tonë nisemi pa kurrëfarë prognoze, ose që i nënshtrohemi spontanitetit. Përvoja na bën që në këtë numër të madh botimesh të "Onufrit" të kemi sa më pak firo dhe kjo është një tipar që dallon botuesin serioz nga të tjerët.


Si arritët ju që të bëheshit një botues i madh?

Rruga për t'u bërë botues serioz në Shqipëri është shumë e vështrië, në radhë të parë është e tillë sepse të mund të japësh libra me vlerë, vepra që e meritojnë të botohen, të gjitha këto nuk vijnë të shoqëruara me para. Nga ana tjetër ke shumë ndërhyrje dhe presione nga autorë të ndryshëm të cilët do të ishin të gatshëm të paguanin për të botuar vepra që kanë bërë ata vetë apo të afërmit e tyre. Për t'u mbrojtur nga zhytja në mediokritet dhe rreziku për të sjellë vepra që s'do ta meritonin këtë gjë, zgjova rrugën tjetër duke financuar vetë librat të cilët botoj dhe duke i paguar këta autorë pa asnjë subvencion nga shteti. Ndjej se kam bërë diçka të mirë, të qendrueshme dhe katalogu i "Onufrit" e dëshmon këtë. Kam gabuar shumë pak në zgjidhjen e autorëve për botim, pasi secilit do t'i dhimbsej që ta hedhë kot paranë e tij, ndërkohë që shumë të tjerë botojnë me lekët e autorëve dhe nuk pyesin për cilësinë apo vlerat që sjell libri. Mediokriteti që ka lulëzuar në letërsinë shqipe lindi nga kjo aleancë e shëmtuar e botuesve të pandërgjegjshëm me autorët sharlatanë, ku njëra palë paguan për të parë librin e saj të dalë në dritë dhe tjetra e boton veprën veç për hir të pareve pa marrë parasysh asgjë tjetër. Nuk jam kundër faktit që autorët duhet të paguajnë, por kjo të vlente vetëm në rastin e botimeve specifike dhe jo për letërsinë që përhapet në masë të gjerë lexuesish. Nëse sot ka një kaos dhe një mungesë hirearkie vlerash letrare, kjo krijohet pikërisht nga fenomeni që parathashë.


Lidhjet tuaja me shkrimtarin Ismail Kadare?

Këtë vjeshtë mendoj të organizoj një bilanc të veprimtarisë së "Onufrit" me shkrimtarin tonë të madh pasi ky është dhe viti i dhjetë i bashkëpunimit mes nesh. Ka qenë një rrugë e gjatë, e vështirë, e lodhshme, por ishte për mua një shkollë e vërtetë dhe një fat i madh që të merrem me Kadarenë në dy aspekte; E para, në publikimin e veprës së tij të një cilësie shumë të lartë, e cila u vlerësua edhe njëherë me një çmim shumë të rëndësishëm si ky i fundit në Edinburg dhe e dyta, marrëdhëniet me Kadarenë si shkrimtar. Të gjithë botuesit e sotëm vijmë nga profesione të ndryshme dhe pothuajse askush nga ne nuk ka qenë më parë drejtues i një shtëpie botuese. Në këtë rast, komunikimi me Kadarenë, eksperienca e tij dhe vizioni europian që ka, më kanë ardhur shumë në ndihmë mua si botues. Çka është e rëndësishme këtë vit për mua në raport me Kadarenë janë tre librat e rinj në zhanre të ndryshme që do të dalin; një libër që hyn në ciklin e dokumentarit, vepra e dytë është poetike dhe e treta proza. Tek libri "Letërkëmbim me Presidentin", të cilin do e nxjerrim për koinçidencë këto ditë, mendoj se ne si shtëpi botuese jo vetëm që hapim një kolanë për libra të tillë dokumentarë, por kjo vepër në vetvete është një model se si duhet të shikohet historia. Pavarësisht se ka kaluar një kohë e gjatë, është e nevojshme që libra të tillë të shkruhen sa më shumë, me një vetdije të autorëve të cilët duhet të jenë sa më të saktë dhe të mos marrin përsipër të flasin për gjëra që s'kanë ndodhur dhe për fakte që nuk i kanë parë. Këtu duhet seriozitet sepse mbi bazën e këtyre librave të sotëm do të shkruhet nesër historia.


Kur janë bërë publike për herë të parë këto fakte për letërkëmbimin e Kadaresë dhe Ramiz Alisë?

Ishte viti 1991 kur në Francë, Kadareja botoi librin me titull "Nga një dhjetor në tjetrin", vetëm pak muaj pasi kishte lënë Shqipërinë. Aty shkrimtari jep panoramën e vendit tonë në vitet '90, por ajo që është më e rëndësishmja dhe kurioze për lexuesin, mbetet pjesa e tretë e këtij libri, që është dhe bërthama e librit të ri, "Letërkëmbimi me Presidentin". Siç kuptohet tashmë, kjo pjesë merret me letërkëmbimin mes shkrimtarit Ismail Kadare dhe presidentit të atëhershëm, Ramiz Alia. Gjithësej janë dy letra dhe dy përgjigje, në të cilat duket qartë shqetësimi i shkrimtarit tonë të madh për vonesën e demokratizimit të jetës në Shqipëri. Në letrën e parë Kadare shfaq dhe një shpresë se Ramiz Alia do ta bënte të mundur një demokratizim dhe reformim të strukturave në vendin tonë, por pas përgjigjes së Alisë, Kadare kupton që është e kotë të mbahet shpresa dhe ishte e pamundur që ai regjim të ndryshonte natyrën e vet. Kështu, në letrën e dytë Kadareja e ka bërë shumë më të qartë idenë e tij, e jo vetëm dëshirën, por domosdoshmërinë që Shqipëria kishte për të kaluar në demokraci. Shkrimtari insiston me një farë nervozizmi dhe letrën e dytë të tij e shoqëron edhe një deklaratë ku ai shpall botërisht se e lë Shqipërinë për arsye politike, por që një ditë,kur në vend të hynte demokracia ai do kthehej prapë. Diçka tjetër interesante për këtë libër që botohet për herë të parë në Shqipëri janë shënimet që e shoqërojnë, ku gjendet shënime dhe të vitit 2005, ku bie në sy kthjelltësia, gjakftohtësia, arsyeja e fortë. Janë shënime që mbështeten mbi të dhëna sekrete arkivore, si p.sh. Për herë të parë ai paraqet në këtë libër një denoncim që bëhet për romanin "Gjakftohtësia" prej Lidhjes së Shkrimtarëve, i cili quhej anti-parti, kundër Kinës, kundër socializmit, ndërkohë që Partia thoshte se kjo vepër ka shërbyer për edukimin e masave, etj. pra me një fjalë ndihet mungesa totale e seriozitetit të treguar nga regjimi ndaj Kadaresë. Kadare e ka gjetur këtë denoncim dhe është në shënimet e këtij libri, ku lexuesi do ta gjejë patjetër. Në këtë libër do të jetë dhe një intervistë e Kadaresë dhënë për gazetën



INTERVISTË / FLET POETI SADIK BEJKO


"KADAREJA E DINTE SE DO TË BËHEJ I FAMSHËM”



Petrika GROSI

Cili ka qenë Ismail Kadare në rininë e vet dhe si arriti ai të bëhej i famshëm? Çfarë mori në institutin "Gorki" të Moskës djaloshi që do të kthehej me dy diploma në Shqipëri, për t'u bërë më pas, një ndër shkrimtarët më të famshëm të vendit dhe mbarë Europës? Këto janë disa nga pyetjet të cilat marrin përgjigje nga poeti dhe studiuesi i njohur shqiptar, miku i vjetër i Kadaresë, Sadik Bejko, i cili ka pranuar ditën e djeshme të japë një intervistë ekskluzivisht për gazetën "Ballkan"। Mes të tjerash, Bejko tregon kujtimet e tij, ndër të cilat një bisedë me shkrimtarin, gjatë së cilës Kadare shprehet se, e priste që një ditë, "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" të vlerësohej krahas veprave të shkrimtarëve më të mëdhenj botërorë si: Heminguej, H.Bël, etj.


Me daljen e librit "Dosja K" shohim se shumë shkrimtarë të asaj kohe, të cilët janë mjaft të njohur edhe sot, shpreheshin me akuza mjaft të rënda ndaj veprës së Kadaresë. Ç'do të thoshte Sadik Bejko,në lidhje me këtë fenomen, si poet që e ka njohur mirë atë situatë?

Në atë kohë vepronte një mekanizëm tjetër në receptimin e letërsisë. Kryesorja ishte se letërsia vlerësohej si propagandë. Nëse letërsia është një mjet i propagandës nuk është letërsi, por një thjesht një instrument, me të cilin pushtet arrin qëllimet e tij politike. Në gjykimin mbi letërsinë vazhdonhej me mënyrën e "Zhdanoviste" të të menduarit. Zhdanovi ka qenë një ideolog i Stalinit për letërsinë dhe artet. Teoria e tijkryesore ishte sociologjizmi vulgar. Sipas tij letërsia ishte baraz me propagandë, apo me ideologji. Në një kuptim letërsia është letërsi dhe shkrimtari është artist që i shërben artit. Në atë kohë, shkrimtari duhet t'i shërbente politikës. Shumica e shkrimtarëve nuk jepnin imazhe artistike mbi jetën, por ide mbi jetën. P.sh. Nëse një x-personazh do të shfaqej si komunist në një vepër, ai përfaqësonte gjithë klasën komuniste në realitet, nëse do të ishte fshatar, do përfaqësonte gjithë fshatarët, nëse ishte puntor, gjithë puntorët, e kështu me radhë... Nuk ekzistonte mundësia e një artisti që t'i shërbente artitit, por duhet të ishte artist, i cili të merrej me politikë. Ishte dhe fatkeqësia e kohës, pasi kjo do të thotë që ta reduktosh letërsinë në të kundërtën e vet. Atëhere madje kalohej deri aty sa thuhej:"Edhe kënga dhe vargu, është bombë e flamur". Pra në letërsi nuk hedhim vargje, por bomba dhe nuk krijojmë figura artistike, por mbajmë flamur. Ky ishte dhe banalizimi i letërsisë në atë kohë. Nëse kishte artistë të cilët nuk donin të ishin të tillë, sepse Shqipëria ka një kulturë artistike të paktën 500-vjeçare, do të ishin në shënjestër të të gjithëve. Zhdukja e shkrimtarëve të vërtetë ishte obiektivi kryesor i asaj kohe. Shkrimtari nuk duhej të krijonte "fiction", por të bënte parafabrikate mbi ideologjinë e komunizmit. Letërsia shërbente si një vijë, një mekanizëm i caktuar për të përçuar idetë e udhëheqjes. Sot kjo gjë quhet shumë vulgare, por atëhere propagandohej nëpër çdo shkollë, në të gjitha Komitet dhe Pleniumet e Partisë, deri te të gjitha redaksitë e organeve të masmedias shqiptar. Megjithatë kishte disa artistë që bënin artistin, por nuk vononte reagimi i Partisë, e cila thoshte: "Ne nuk kërkojmë të bëni artistin, të krijoni, por të jeni ilustrues të Partisë".


Pra, sipas jush, Kadare kishte kaq shumë sulme e denoncime ndaj veprave të tij pikërisht për faktin se bënte art të vërtetë kur një gjë e tillë nuk lejohej?

Ismail Kadareja ishte njeri i lindur me dhuntinë e artistit. Talentet artistike, asnjë rrymë filozofike, psikologjike, psikanalitike, etj, nuk ka zgjidhur dot se, si lind dhuntia artistike dhe në një moment të caktuar, futet në një kafkë, në një njeri. Aty papritur e pa kujtuar ndodh një mrekulli. Ka lindur një talent. Sesi ka ardhur ky, është diçka që nuk shpjegohet kurrë. Është njësoj si të pikojë një yll dhe të futet në trupin e një njeriu. Nuk është puna se unë jam një mik apo dashamirës i Kadaresë, por ja që dua të them se askush nuk mund ta shpjegojë sesi ka lindur Tolstoi, Shekspiri, Servantesi, etj. Papritur, te një njeri fare i zakonshëm, me tipare nga më normalet, ndodh që bie dhuntia. Kadareja, në një mënyrë të caktuar, duam apo s'duam ne është pikërisht kjo gjë; Personifikimi i një dhuntie artistike që diku në botë shpërndahet në mënyrë të papërcaktuar, të panjohur deri më sot. Ky njeri, i lindur me këtë lloj dhuntie, i pajisur pastaj me njëfarë përvoje shqiptare të së kaluarës që kishte një ndërgjegje artistike, shkon dhe në një institut, që quhet Instituti "Gorki", në Moskë. Aty ai merr njohuri mbi letërsinë, psikologjinë krijuese, estetikën, etj. Mirëpo këto njohuri ngjizen te Kadare edhe me një realitet artistik të kohës. Ai pa aty një gjë që ishte një përdredhje, një deformim, kishte shumë talente në atë vend, por ky institut ishte formuar për t'i deformuar. Ai aty mësoi se talentet që mund të ishin në atë që quhej Bashkimi Sovjetik, duhej të ndiqnin një rrugë shumë të tërrthortë për t'u vetshprehur. Nëse dikush donte të shkruante një lirikë dashurie për vajzën që e adhuronte dhe e kishte bashkëstudente, atëhere atë lloj dashurie, ai duhej ta çonte diku në një sfond të tillë, ku një kooperativist i shprehte ndjenjat e bukura një mjelseje lopësh. Aty Kadare kuptoi se realizmi-socialist, nuk ishte gjë tjetër, veçse një letërsi që donte të deformonte ndërgjegjen krijuese të shkrimtarit. Çdo shkrimtar që ka një lloj dhuntie do që të shprehet, mirëpo një kohë e caktuar atij i vë kufizime. Kufizimet lidhen me ato që quhen konstruktet e ashpra, të hekurta, e bëjnë shkrimtarin që të gjejë disa kanale, mënyra të tërrthorta për t'u shprehur. P.sh. Shkrimtari nuk thotë se "x njeri është i mrekullueshëm", por thotë: "x puntor është i mrekullueshëm", apo, ai nuk mund të thotë një vajzë e bukur që ka lindur në një familje të veçantë dhe është e veçantë, por do të shprehej se është një puntore në fabrikë, e cila është mjaft e bukur. Pra çdo atribut pozitiv në letërsi duhej t'i vishej puntorit, ose një ushtari që lufton dhe jep jetën për komunizmin. Këto korniza të hekurta koha ua vinte atëhere shkrimtarëve dhe ata mundoheshin që nëpër këto kufizime, të gjenin një të çarë dhe të shpreheshin. Kadare e kuptoi se në Moskë po ndodhte ky deformim i krijuesit, i shkrimtarit të mirfilltë dhe te "Muzgu i perëndive të stepës" thotë: "Aty kishte një ferr të vërtetë. Ferri i vërtetë ishte për shkrimtarët e vërtetë!" Shkrimtarët që kishin një talent dosido dhe përshtateshin me kërkesat, dilnin në krye të të gjithëve, ndërsa ata krijues të cilët kishin talent të vërtetë dhe ndërgjegje krijuese vuanin ferrin. Në njëfarë mënyre, Kadareja i ri i ardhur me një ndërgjegje europiane dhe shqiptare që ne nuk mund ta mohojmë, pa se letërsia e mrekullueshme, aty mund të ishte e varur, e vdekur, e futur pas burgjeve. Kjo periudhë e Moskës i ka thënë Kadaresë se çfarë qe në të vërtetë realizmi-socialist. Aty kishte vdekur Majakovski, kishte vrarë veten Esenini, aty në njëfarë mënyre ishte vrarë dhe ishin shkatërruar Gorki, Fadajevi. Por mos harrojmë se në vitet '20-'30 rusët kanë pasur shkollat shumë të bukura të "formalizmit", pra Kadare e mori këtë përvojë që ishte e mrekullueshme në estetikën moderne ruse. Me dy diplomat e tij, Kadare u kthye në Shqipëri, por e gjitha kjo do të thotë se ai erdhi me një përgatitje të madhe për të ditur që të mos konformohej me atë që quhej zhdanovizëm, që do të thotë, të shkatërrosh letërsinë dhe në vend të saj të bësh sociologji vulgare. Në Shqipëri në vitet '50 kanë qenë atë shkrimtarë që zbritën nga malet dhe kujtonin se të hedhësh pushkën, e të bësh vargje, është e njëjta gjë. Kjo ishte një poezi që sot nuk ekziston më dhe ka qenë fatkeqësia e letërsisë sonë. Në atë kohë, Kadareja erdhi me një rebelizëm të dyfishtë; gjuhësor, pasi kishte disa bërrthama gjuhësore, të cilat sillnin risi në letërsi dhe e dyta, ai kishte një rebelizëm mjaft të rëndësishëm, siç ishte rebelizmi ndaj atij folklorizmi tematik socialist dhe ndaj folklorizmit që kishte poezia e ditës në Shqipëri, një frymë fshatareske. Një poezi me fshat, me frymë e vargje popullore që ishte fatkeqësi e letërsisë. Pra, Kadare ishte kundër poezisë së folklorizmit luftarako-fshatar dhe poezinë e fjalës, e parrullave të dukshme. Më kujtohet se në një varg të asaj periudhe ai ka thënë: "Hapni rrugën, poetë klorofilianë". Ai solli një poezi qytetare në kuptimin tematik e filozofik.


Me Kadarenë ju njiheni prej vitesh, madje që para se ai të bëhej i famshëm. Çfarë do të kujtonit sot nga ajo kohë?

Në vitet '66-'67 Kadarenë, ashtu si shumë shkrimtarë, e çojnë në bazë. Jetonte në Berat me kushte minimale, në një dhomë shumë të vogël. Flinte në krevat ushtarësh dhe hante fasule, e një ushqim mizerabël. Ai nuk është shumë më i madh se unë, por brezi ynë, duke nisur që nga mua, Faslli Haliti, Viktor Qurku, Frederik Rreshpja, etj, shkonim dhe na redaktonte poezitë. Kadare e kishte shkruar atëhere romanin "Gjenerali i ushtrisë së vdekur". Në atë kohë, në Shqipëri vjen Robert Eskarpit, kryeredaktori i "Le Monde". Ai vjen në Berat dhe pasi sheh lagjet interesante të Goricës e Mangalemit, takon një njeri që kishte bërë një roman dhe që quhej, Ismail Kadare. Pasi Robert Eskarpit e lexoi romanin e shkrimtarit tonë, "Gjenerali" u përkthye në frëngjisht me një parathënie të tij dhe u botua në Paris duke u quajtur një vepër e nivelit tepëror. Pra ky njeri që arriti menjëherë të bëhej shkrimtar botëror jetonte në kushtet që thashë më parë. Mbaj mend një bisedë që kemi bërë të dy para se "Gjenerali" të botohej në Francë. Në atë kohë Kadare sulmohej shumë nga kritika jonë. Unë isha drejtor i një shkolle në Berat dhe atë e ditë e takoj Kadarenë. Binte shi, ishte një pasdite vjeshte dhe të dy kemi bërë një shëtitje. Ai më pyeti nëse e kisha lexuar romanin. I thashë se më pëlqente shumë dhe sa mirë do të qe sikur ky roman të botohej jashtë shtetit. "Me siguri do të bëhej i famshëm", -më tha Kadare. "Deri ku do të vinte kjo famë?", e pyes unë. "Do të ishte një roman si 'Lamtumirë armë' e Heminguejt, apo 'Tre shokët' e Remarkut", ose librat e H.Bëlit. Në atë moment mendova: "Si shumë mend po shet ky Kadareja", por nuk ia thashë në sy pasi ishte miku im. Megjithatë, koha provoi se ai kishte plotësisht të drejtë, e veç kësaj koha provoi se Kadare ka qenë gjithmonë i ndërgjegjshëm për talentin e tij.


Shpesh ndodh, që në vendin tonë të hapen debate të ndryshme për Kadarenë. Letërsia e tij quhet herë kundër komunizmit dhe herë pro një diktatori, kundër demokracisë. Për mendimin tim asnjëri prej këtyre dy përcaktimeve të ngushta nuk qëndron. Po ju si e shihni këtë problem?

Ka disa gjëra që duhen thënë qartë dhe shkoqur; Në romanet kryesore të Kadaresë, sidomos në ato me temë nga e kaluara historike e Shqipërisë, siç është "Kështjella", "Ura me tri harqe", "Prilli i thyer", etj, Ismail Kadare krijoi Shqipërinë e përjetshme. Ai iu nis një të kaluare historike të Shqipërisë sepse ne po humbnim identitetin tonë gjatë periudhës komuniste. Ishte një ideologji e tërë që donte të shkatërronte një kulturë. Ai deshi të krijojë një Shqipëri siç ka qenë në kohët e saj dhe të thoshte se kjo ka qenë Shqipëria, edhe sikur vendi ynë të zhdukej. Është një mision shoqëror shumë i rëndësishëm dhe ndodh që sot, jo të gjithë njerëzit e kuptojnë, por dikur të gjithë do ta kuptojnë. Por ka njerëz që edhe sot e vlerësojnë. Ky vend nëse ka një identitet, është i tillë pasi ka prodhuar një kulturë nga njerëz si: Fishta, Bogdani, De Rada, etj dhe ka ekzistuar. Ashtu si këta paraardhës të tij, Kadare diti të bënte të njëjtën gjë duke shkruar disa romane të mëdha. Nga ana tjetër, këto romane janë krijuar me teknikën e asaj që quhet, "letërsi e tekstit të hapur" dhe mund të marrin disa kuptime. Nëse marrim një roman si "Ura me tri harqe", aty zhvillohet një konflikt midis lumorëve dhe malorëve. Malësorët e kanë frikë ujin, detin, kurse lumorët gurin, malet. Po kush është uji? Uji është shoqëria lumore. Po shoqëria lumore kush është? Shoqëria lumore është shoqëria Lindore, ku hynë gjithë qytetërimet që kanë despotizëm. Kështu del që në Shqipëri ndeshet lumorja, Lindorja, despotikja, me atë që është tjetërsoj, Perëndimoren. Ky roman është njëkohësisht, afresk i mesjetës shqiptare, por ka brenda tij edhe këtë konflikt të Lindores me Perëndimoren. Romanet e Kadaresë kanë aftësinë që të shpjegohen në disa mënyra, është një simblokë e pashterrshme. Veprat e tija mund t'i marrësh si një afresk mesjetar, paramesjetar, i kohës së Ali Pashës, apo të ndonjë tjetër kohe. Njëkohësisht, ato kanë një ide të brendshme universale, mund të kuptohen me teknikën e "tekstit të hapur" dhe janë polivalente(me shumë kuptime). Veprat e Kadaresë duke pasur këtë shumë kuptimësi mbeten ende të pashterrura. Ne kemi zbuluar diçka, por të tjerët që do të vinë pas nesh, mund të zbulojnë diçka tjetër. Kjo është cilësia e artit të madh, që nuk shterret. Të tilla janë veprat e Dantes, Shekspirit, Servantesit, Balzakut, etj, të cilat me kalimin e viteve nuk vjetërsohen por riinterpretohen. Dhe veprat e Kadaresë e kanë këtë aftësi për t'u riinterpretuar dhe rilexuar në kohë të ndryshme, duke prodhuar energji të reja në kohë të reja. Një vepër është e qëndrueshme vetëm kur është e aftë të prodhojë diçka të qëndrueshme.


Nëse në atë kohë ishte normale që Kadare të sulmohej për këtë disakuptimësi të veprës së tij, si do ta shpjegonit ju që shpesh ndodh edhe sot, që ai të sulmohet egërsisht nga njerëz të ndryshëm nëpërmjet shtypit?

Veç cmirës është një diçka tjetër; Diktaturat janë të tmerrshme. Ato kanë një problem, pasi nuk zhduken me zhdukjen fizike të tyre. Ne e kemi zhdukur sot diktaturën, por kemi shumë konstrukte, ide, mënyra të menduari, ngrehina shpirtërore të asaj diktature, të cilat vazhdojnë të jetojnë brenda nesh. Fizikisht diçka mund ta zhdukim, por si ide, si fantazmë ajo vazhdon të na ndjekë pas. Nëse themi gjithmonë se te një njeri ka diçka të vdekur dhe diçka të gjallë, është pikërisht kjo. E kaluara është si një fantazmë që na ndjek. Shumë njerëz vazhdojnë ende që ta gjykojnë letërsinë me mënyrën zhdanoviste. Këta njerëz bëjnë një gabim të tmerrshëm duke e barazuar letërsinë me ideologjinë, apo me sociologjinë. Shumë kombe të tjera kanë mbi 50 vjet që këtë strukture dhe këtë lloj të menduari e kanë hedhur poshtë, por për fat të keq, në Shqipëri kjo fantazmë të menduri vazhdon të mbahet gjallë.


Pra, dashur pa dashur, dalim te një tjetër problem akut i letërsisë sonë, siç është mungesa e kritikëve shqiptarë dhe niveli i dobët i atyre që janë sot, apo jo?

Më mirë është ta ndalosh një vend që të shkruajë sesa të shkruajë dhe të mos ketë kritikë. Shqipërisë, ka 15 vjet që i mungon kritika dhe nëse nuk ka kritikë, s'ka komunikim. Jemi një shoqëri në krizë komunikimi. Kritika vendos hirearki vlerash. Dy dekadat e fundit në vendin tonë askush nuk kritikohet dhe vlerësohet për atë çka është. Secili mund ta quajë veten gjeni dhe askush nuk ka të drejtë t'i thotë se cili është. Në njëfarë mënyre, jetojmë në anarkinë e vlerave dhe me fantazmat zhdanoviste, që vazhdojnë të na ndjekin nga mbrapa. Për fat të keq, Shqipëria ka një problem të madh me vetveten dhe jo me letërsinë, jo me Kadarenë.



INTERVISTË / FLET STUDIUESI BEHAR GJOKA


BEHAR GJOKA: “MË INTERESON VEPRA, JO JETA E KADARESË”



Petrika GROSI

Studiuesi Behar Gjoka flet në intervistën e sotme dhënë për gazetën “Albania” mbi mënyrën se si ai e ka rilexuar Kadarenë dhe studimin e tij më të fundit, tashmë pjesë e vitrinës së librit, botim që vjen nën titullin “Kadare i rilexuar”.

Kadare i rilexuar, çfarë do të thotë?

Do të thotë rikthim dhe rimarrje e teksteve të botuara para dhe pas ’90, me dy synime; të rizbuloj vlerat e prekura në leximet e herëpashershme për krijimtarinë letrare të të dy kohëve dhe të kërkoj të zbuloj vlerat e tjera, të cilat lidhen sidomos me praktikën e rishkrimit si variante letrare të një pjese të konsiderueshme të prozës së autorit. Në teorinë letrare, rileximi presupozon një rivlerësim të një letërsie apo të një autori, duke u nisur tashmë vetëm nga analizat dhe shqyrtimi si tekst letrar.


A ju intereson jeta e shkrimtarit në këndvështrimin tuaj studimor?

Mendoj se jeta e shkrimtarit, në raport me tekstet nuk ka lidhje dhe si pasojë, jeta e shkrimtarit nuk më intereson. Në fakt, vepra letrare e shkruar kohë pas kohe, në një farë kuptimi e përfshin jetësoren, biografiken, kontekstin kohor, shkrimor dhe leximor. Pra, ajo pjesë që është futur nën ngrehinën letrare, pa dyshim që është pjesë e shqyrtimit dhe e verifikimit, por autori dhe biografia e tij (sipas konceptit shqiptar me një rëndesë në trajtimin e jetësores, sa shpesh lexuesit lexojnë fotografinë apo kopertinën) është e panevojshme të vijojë. Në gjykimin tim shkrimtari është te teksti. Në përbërjen e letrares kemi tre elementë; autorin, tekstin dhe lexuesin. Midis këtyre elementëve teksti është më i rëndësishmi pasi tenton të jetë dhe i përjetëshmi. Askush nuk e ka njohur Shekspirin si njeri, por nuk besoj të gjendet njeri në glob që të lexojë veprat e Shekspirit dhe të mos mrekullohet.


Megjithatë, jeta e shkrimtarit shfaqet dhe ka lidhje pashmangshmërisht me detajet (dytësore në dukje) por që hasen në vepër... apo nuk na intereson shkakësia në këtë rast?

Në fakt, deri tani në Shqipëri është bërë lexim historik, anti-historik, biografik e anti-biografik, sociologjik, ideologjik dhe gati lihet anash shqyrtimit leximi i tekstit. Kur them që nuk më intereson autori, nuk kam parasysh autorin real si rrëfyes i prozës, si hero lirik i poezisë, por kam parasysh autorin e shkëputur dhe të distancuar nga libri. Është mbase si në rastin e lindjes prindërore; fëmija ka jetën e vet. Lindja është vetëm një çast, jeta e fëmijës, pra, jeta e librit si tekst, nëse ka fuqi letrare, ka shance e gjasa të kapërcejë mote dhe shekuj, pra, në konceptin e lidhjes me autorin apo shkëputjes me autorin, autori është shkasi, letrarja produkti. Për mua ka vlerë parësore dhe thelbësore produkti letrar.


P.sh, le ta themi, çfarë zbulon ndonjë të re studiuesi Behar Gjoka, te libri “Pallati i ëndrrave”?

Deri tani, ky libër është shpjeguar si një tekst që e merr temën nga koha e sundimit osman, pastaj edhe si një tekst alegorik që nëpërmjet një subjekti të së kaluarës kërkon të sulmojë diktaturën dhe sistemin. Në fakt, kjo është pjesa sipërfaqësore e materies së këtij teksti. Për mua, ky tekst përcjell fatin e qenies në marrëdhënie me shtetin në të gjitha kohët, në të gjitha hapësirat, pra, është fund e krye një shenjë universale e betejës dhe mbijetesës së qenies në marrëdhënie me shtetin dhe pushtetin. Po ashtu, karakteri mister dhe enigmatik i fatit të qenies, pra, të personazheve të qarkuar nga kontekstet, nga shteti, i cili të merr peng dhe nga dashuria, dhe nga urrejtja dhe nga padituria siç ndodh sot e gjithë ditën me shqiptarët. “Pallati i ëndrrave” e kapërcen krejt natyrshëm kohën shkrimore të para viteve ’90, e kapërcen gardhin letrar të gjuhës shqipe dhe shkon drejt lumit të vlerave letrare gjithëkohore.


Cila është dukuria më interesante në veprën e Kadaresë, parë me optikën tuaj?

Është dyjimësia letrare që në fakt shënon natyrën komplekse por edhe vlerën e teksteve të autorit. Dyjësia letrare në kuptimin teorik dhe praktik ka të bëjë me aftësinë shkrimore për të sendërtuar veprën letrare edhe në rrethana e kontekste të pamundshme, por njëherit, për të qenë dhe pjesë e konformizmit të konteksteve. Këtu kam parasysh njërin prej teksteve siç shpesh e quajmë kryevepër të Kadaresë, romanin “Kronikë në gur”. Ky libër të mbetet në mendje për formën e shformësuar sepse kemi me dhjetra ndarje e nëndarje, gjithashtu edhe për mesazhin e fshehur, por herë herë dhe të zbukuruar të karakterizimit të luftës së partizanëve dhe të udhëheqësit të tyre si me ngjyra terroriste, ç’ka në fakt është shitur si lojë fëmijnore, dhe nga koha është pranuar me jo pak vështirësi si e tillë. Kjo dyjësi na shfaqet dhe në tekste të tjera si “Prilli i thyer”, “Krushqit janë të ngrirë”, “Viti i mbrapshtë”, “Kështjella”, “Gjenerali...”, por sipas gjykimit tim, në formë të përfunduar dhe vetëm letrare te “Kronika...”


A nuk ju duket se është zbehur mjaft kjo dyjimësi pas viteve ’90?

Në fakt, me rënien e diktaturës në një farë mënyre ka rënë objekti i frymëzimit por zgjatimet e saj dhe format e çuditshme që merr shteti në Shqipëri dhe kudo, sepse ka momente që realiteti është më surreal se sa letërsia dhe arti, por autori në përgjithësi kohën e kronometron sipas një ligjësie të brendshme. Kurbat e politikës dhe të rrafsheve sociale vërtet ndryshojnë tingëllima mbi letraren, por letrarja as nuk ekziston, as nuk lëviz sipas ligjësive dhe rregullsive të këtyre aspekteve. Letrarja, pra vetëm estetike dhe jo çdo gjë e shkruar, ka të bëjë me situatën e vetëdijes së pavetëdijshme siç e thoshte Bielinski në shek. XIX, kur teksti shpërrthen jashtë autorit dhe që aty është teksti që e tërheq për hunde autorin. Mbase si rregull i pashkruar, letrarja nuk mund të jetë e rrafshtë, pra e lehtë dhe thjeshtësisht e përtypshme, tashmë letrarja si moderne është shndërruar në një rebus universal të ndritshëm.


Është shkrimtari pasqyrë e tekstit apo teksti pasqyrë e shkrimtarit?

Besoj se janë në marrëdhënie përjashtuese, pse them kështu? Sepse në jetën e tij, një shkrimtar mund të jetë një bohem që shumëkujt i pëlqen por dhe shumëkujt nuk i pëlqen, ndërsa teksti i tij mund të jetë mirëfilli i ftohtë, madje që nuk ka të bëjë me situatat jetësore. Në fakt, marrëdhënia e autorit me tekstin është si kufiri ndarës dhe bashkues i horizontit në mes të qiellores dhe tokësores, ku figurativisht, tokësorja është autori dhe teksti, faqja ku shkruhet, është qiellorja. Çdo krahasim midis tyre është gati i pamundshëm, pastaj, autori është i përkohshëm. Kur themi “lexova Naimin”, në fakt kemi lexuar vetëm tekstin e tij.


Wednesday, July 15, 2009

Tregim nga Petrika GROSI


Unë e preka Mona Lizën



Gropëzat e pluhurosura të rrugicës para shtëpisë u transformuan në ca pellgje të mëdha. Në qiell, gjëmimet vazhdojnë njëra pas tjetrës. Ato buçasin aq fort, sa duket sikur do shkundet dheu. Në një ditë si kjo kur dielli nuk duket dhe errësira mbulon gjithçka që herët në mëngjes, natyrisht që asgjë të mirë nuk mund të presësh. Ç’është më e keqja, edhe shpirtërisht ndihem bosh. Ky mot i keq sikur më sëmur shpirtin dhe mendjen. Në ditë të tilla nuk e di pse, bëj gjumë papushim dhe shpesh shikoj një ëndërr; Nga lart, s’di se ku por shikoja sikur të kisha nga qielli sytë e Zotit, shikoja tokën që nuk ishte gjë tjetër veçse një qilim blu me pika të blerta e kafe në të kuqërremtë. Dy duar vigane e merrnin dhe e shkundnin qilimin nga pluhuri. Njerëzit e kafshët binin, vriteshin zhdukeshin duke kërcyer sa andej këndej, kërcisnin dhe nxirrnin gjak të zi njësoj si pleshtat, ndërkohë që shtëpitë, pallatet e grataçelat rrëzoheshin brenda pak sekondash duke ngritur kërpudha tymi. Si në filmat fantastiko-shkencorë, gjithçka m`u shndërrua brenda pak sekondash në pluhur e hi. E tmerrshme! Iu duket se e teprova? Po, jam dakord, por pa më thoni se ç’ëndrra të tjera mund të presësh në ditë të zymta si kjo?! Fundja nuk është faji im që shikoj këtë ëndërr. Mos duhen komanduar ëndrrat? Në fakt edhe këtë jam përpjekur ta bëj njëherë... Nuk e mbaj mend çfarë dite ishte dhe as sesi ishte, por mbaj mend ëndrrën dhe ndjesinë që kam provuar gjatë dhe pas saj. M`u bë sikur isha në një korridor të shtruar me pllaka të bardha me nja tetë porta të cilat komunikonin të gjitha me njëra-tjetrën. Dëgjoj zhurmën e ujit që rrjedh. Hapet njëra nga portat dhe avuj të ngrohtë nisin me ngadalë të më zënë pamjen. Po kaq papritur, avujt shpërfaqen pak e nga pak dhe prej tyre del Mona Liza me robdëshambër. U habita çastin e parë sepse nuk e dija që ajo në të vërtet paskësh qenë bionde dhe çfarë biondeje... nga ato më të egrat dhe inteligjentet, me sy smeraldi. Të paktën femrat me sy jeshile ndryshe nga ato sykaltroshet më janë dukur gjithmonë shumë të rrezikshme!!! Mona Liza një çast e lëshon robdëshambërin në fund të këmbëve. M`u duk krim që ajo pëlhurë sado e mirë të ishte të prekte lëkurën e saj të butë, atë trup hyjnor. Format e trupit më bënë ta humb toruan. Gjinjtë sikur t’ia kishte pikturuar, e më pas dhënë jetë me vullnet perëndie, vet mjeshtri Da Vinçi më lanë pa fjalë. Më shikonte me sytë e pafajshëm që bënin ta adhuroje sakaq atë krijesë. Njëherësh gjaku nisi të më vlojë. Nuk u përmbajta më dhe bëra të afrohesha drejt saj. Mona Liza, me një lëvizje të shkathët prej çapkëneje e ngjeshi robdëshambërin pas trupit dhe ma shkelin syrin. O Zot, si jam ndier. E gjithë bota u përmbyt, pastaj u përmbys dhe u ndërtua ndoshta më bukur se më parë, vetëm brenda pak sekondash. Mendova; sipas Biblës edhe Zotit vetë iu deshën ju deshën 6 ditë për këtë mrekulli, të mos llogarisim të dielën që e mori pushim... Nxitova ta pushtoj atë me duart e mia, por Mona Liza me gjinjtë e zbuluar nisi të vrapojë duke u futur te njëra nga portat. E ndoqa hyra dhe unë në atë portë dhe pashë një dhomë të vogël bosh me tre porta që të nxirrnin në drejtime të ndryshme. Arrita të dalloj se te cila portë kaloi Mona Liza dhe e ndoqa. Dola në një dhomë tjetër të njëjtë si e para, mandej në një tjetër, derisa u gjenda sërish në korridor. Mona Liza m’u shfaq sërish para syve duke ecur e qetë pasi dola nga porta përballë. Ndaloi në vend duke më vështruar pa folur. Shikimi i saj përkthehej “Eja më kap!”, por nuk e kuptoja çfarë lloj joshjeje ishte kjo. Pse vraponte dhe si rrëshikste ashtu mes avujve porsi ngjalë ndërkohë që unë i urritur dhe nxehur si bishë e tërbuar nuk e kapja që nuk e kapja dot... Nisa ta përpij me sy, pa guxuar të lëvizja nga frika se mos ajo vraponte të më fshihej dhe nuk e gjeja më. Sërish lëshoi robdëshambërin, me duar kapi gjinjtë si dy kupa shampanje dhe duke më parë në sy me një zë si të sirenave të detit, më tha: -Eja! Më merr!

Nuk u besoja veshëve.

-Siii?, - e pyes.

-Eja më prek dhe jam e jotja.

Çfarë zjarri shpërtheu brenda meje... Ndieja se kisha atë çast, ndoshta më tepër se fuqinë e titanit të mitologjisë helene, i cili mbi vete mbante gjithë botën. Nuk mendova më asgjë tokësore përveç instiktit që më udhëhiqte. Nxitova ta pushtoj mes krahëve të mi atë krijesë, por më rrëshqiti pa arritur as ta prek. U zmbraps disa hapa dhe qëndroi sërish në vend duke më parë me sytë provokues. U afrova prapë, por ajo prapë më iku për duarsh. Të tretën herë munda t’i kap veç robdëshambërin, por Mona Lizën nuk e preka dot. Bëra ta kap sërish duke u hedhur, por edhe ajo hidhej me një shkathtësi të paimagjinueshme. E gjitha kjo më eksitoi edhe më tepër. Nuk e di se sa mund të duroja. Tashmë doja ta pushtoja fort atë, ta zija të shtrydhja, ta haja të gjallë çdo pëllëmbë të asaj lëkure të trëndafiltë. Ajo u ndal sërish në mes të korridorit, jo më shumë se dy metra larg meje. E pashë në sy pa më dalë asnjë fjalë dhe nisa të afrohem me ngadalë. Kisha një siguri se kësaj here nuk do të dështoja. Dhe ashtu ndodhi... Çdo hap që po hidhja me ngadalë ajo bëhej më e afërt për mua. Një çast nga lumturia e këtij mendimi që më pushtoi gati sa s’po më vinte keq që po afrohesha më në fund ta prekja. Sikur ajo do të mbarohej dhe kënaqësia gjithashtu me të. Megjithatë kjo ndjesi i la vend urisë, dëshirës së papërshkrueshme për ta pasur të tërën atë krijesë në duart e mia. Nuk e besoja që isha afruar aq sa një pëllëmbë më ndante nga Mona Liza, nga lëkura e saj, gjinjtë, hijet, kofshët, ai trup i mrekullueshëm njerëzor dhe hyjnor. Tashmë nuk dija se ku isha; në qiell, tokë, planet a dimension tjetër, apo në parajsë... Dhe mendoni, nuk e kisha prekur ende as kalimthi lëkurën e saj. Nuk e di pse kjo dëshirë, nuk e di as si e kisha kaq fuqi për t’u përmbajtur. Tashmë, jashtë çdo parashikimi duhet ta kisha pushtuar të tërën, ta puthja, ta shtrëngoja të bëja dashuri me të si dem i tërbuar... çfarë dem them edhe unë, bishë, jo si dem porsi një kafshë e uritur dëshiroja për vdekje të hidhesha mbi të. Madje vetëm kjo ideja gati sa s’më bënte të arrija pa e prekur fare atë. E pabesueshme!!! Nuk e di sa qëndrova ashtu, pasi koha vërtet u ndal. Ishte frymëmarrja e saj që më preku duke më dehur edhe më shumë nga më parë. Me ngadalë pa më ndarë sytë afroi buzët e kuqe të veshi dhe më pëshpëriti:

-Eja! Më kap! ... më prek, dheee, jam e jotja... e gjithaa, përgjithmonë!

Nuk fola, por s’doja të humbja më asnjë sekondë. Bëra ta pushtoj Mona Lizën dhe... Nuk u zhduk, as nuk vrapoi të ikte. As ëndrra nuk është se me kaq mbaroi. Po çfarë pastaj? Edhe më e tmerrshme; isha paralizuar në vend. Nuk më bindeshin as duart as këmbët dhe asnjë muskul tjetër përveç atyre të syve. Por, tmerri qëndronte më shumë diku tjetër. Nuk ishte thjesht një ëndërr. Në vetvete, çuditërisht, besoni apo jo, më bëhej që e dija se isha në ëndërr. Pra çdo gjë e bëja me ndërgjegje. Megjithatë kjo nuk e zbehte bukurinë, as dëshirën e gjithçkaje sa ndodhi më parë. Përkundrazi, meqë ëndrra ishte e imja i shfryja vetes pikërisht brenda në ëndërr: -Kape, preke mor’ dështak. Është ëndrra jote. Mendo, kur nuk e kap dot as në ëndërr... Ju vjen për të qeshur? Për të qarë? Keni të drejtë, kufirin mes tragjikes dhe komiken pak gjë e ndan.

-Preke, lëviz or gomar... Është Mona Liza, jo shaka!

Këtu u zgjova. Menjëherë e mbështeta kokën që të më zinte prapë gjumi dhe të jetoja ëndrrën time. Ndoshta ajo po më pret ende aty. Përpëlitem, me kokën herë poshtë e herë sipër jastëkut. Mbulohem, zbulohem, pastaj e flak fare jorganin. Në dhomë bën ftohtë...


SHENIM: Ky tregim u botua për herë të parë në janar 2009, te suplementi letrar (Pena shqiptare) i gazetës "Telegraf"